Սահմանադրական դատարանի դատավոր Վահե Գրիգորյանը ներկայացրել է Սահմանադրական դատարանի ճգնաժամի վերաբերյալ իր սկսած շարքի 1-ին բովանդակային մասը։

Ընտրողների ստորագրած ցուցակների հրապարակման արգելքը. ՍԴ կառուցած ընտրակեղծարարության ջերմոցը․

Մինչ այս մասի նյութին անդրադառնալը, պետք է նկատեմ, որ ընտրական վեճերը բազմաշերտ և համալիր գործընթացների և ընտրությունների առնչությամբ քաղաքացիների, քաղաքական կուսակցությունների, քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների և պետական ու տեղական ինքնակառավարման մարմինների բազմաբնույթ հարաբերությունների առնչությամբ ծագող վեճեր են: Հետևաբար՝ ընտրական վեճերի և դրանց լուծումների կապակցությամբ դիտարկումներն ու գնահատականները ներկայացվել են բացառապես ՍԴ-ին վերաբերող մասով՝ որպես ընդհանուր պատկերի մի առանձին հատված, որը ներկայացնելիս հնարավորին չափով նկարագրված են նաև Հայաստանում տեղի ունեցած (հակա)ժողովրդավարական գործընթացների վրա ազդող այլ գործոնները։

Առհասարակ, Սահմանադրության 2-րդ հոդվածով նախատեսված ժողովրդի իշխանության իրականացման արդյունավետ ապահովման խնդրի իրագործումն, առանձին վերցրած, ՍԴ-ից ակնկալելը պատրանք է։ Նույնիսկ, եթե ՍԴ-ն իր մասնագիտական ներուժով և հեղինակությամբ ի զորու լիներ ապահովել արդարադատության հնարավոր ամենաբարձր որակը, կայուն և կենսունակ ժողովրդավարության պաշտպանությունն անհնար կլիներ, եթե գործադիր և օրենսդիր իշխանությունները բավարար ջանասիրություն չդրսևորեն քաղաքացիների ազատ ընտրության իրավունքի ապահովման ուղղությամբ։

Միևնույն ժամանակ, Հայաստանի վերջին, առնվազն 16 տարիների փորձը փաստել է, որ քաղաքացիների ազատ ընտրության իրավունքի ձևախեղումը և ժողովրդավարության բովանդակազրկումը շարունակական լինել չէր կարող, եթե այս հարցում հակաժողովրդավարական հակումներ ունեցող իշխանությունը ՍԴ «թույլտվությունը» չունենար։

Հակադիր դիտանկյունից, ժողովրդավարության բովանդակազրկումը և քաղաքացիների ազատ ընտրության իրավունքի անէացումը երաշխավորված կերպով հնարավոր է ցանկացած իշխանության համար, եթե այն այս հարցում ունի ՍԴ համագործակցությունը։ Ստորև, ստորագրված ցուցակների հրապարակայնության արգելքի մասով, ներկայացված է առնվազն 2003-2016թթ. քաղաքական իշխանության և ՍԴ համագործակցության արդյունքում Հայաստանի ընտրական համակարգում ամենավտանգավոր ընտրակեղծարարության սխեմայի ներդրման, գործարկման, դադարեցման և դրա հետևանքների նկարագրությունը: Նյութի վերջում արձանագրվում է ՍԴ դերակատարությունը:

Մինչ բուն նյութին անցնելը, հստակեցման համար, արձանագրենք, որ ընտրական վեճերում ՍԴ կրավորական դիրքորոշմամբ, իսկ առանձին դեպքերում հենց իր նախաձեռնությամբ, ընտրական ինստիտուտները քաղաքական իշխանությունից պաշտպանության հարցում ձախողման դրսևորումները երկուսն են․

(ա) ընտրություններում և հանրաքվեներում ընտրողների ստորագրած ցուցակների հրապարակման արգելքի սահմանմամբ և,

(բ) ընտրական վեճերի լուծման իր սահմանադրական լիազորության հետևողական (ինքնա)սահմանափակումներով բովանդակազրկմամբ։

Հակաժողովրդավարական հակումներ և նույնաբովանդակ միջոցների դիմելու պատրաստակամություն ունեցող ցանկացած իշխանական վերնախավի համար, նվազագույն կազմակերպվածություն ունենալու դեպքում, այս երկու դրսևորումներից յուրաքանչյուրը բավարար էր, որպեսզի նրանք Հայաստանում հասնեին ազատ ընտրության իրավունքի կատարյալ ձևախեղման և, փաստացի, անէացնեին Սահմանադրության 2-րդ հոդվածով նախատեսված ժողովրդի իշխանության իրականացման սահմանադրական կարգը։

Այս հրապարակումը վերաբերելու է միայն վերը հիշատակված (ա) դրսևորմանը՝ ընտրողների ստորագրած ցուցակների գաղտնիացմանը և սրանում օրվա քաղաքական իշխանության հետ ՍԴ անթաքույց, և արդյունքներով դատելով, կազմակերպված համագործակցությանն ու դրա հետևանքներին։ Ընտրական վեճերում իր դերի կրավորականությամբ կամայականությունների խրախուսման, այսինքն` ՍԴ գործունեության վերը նշված (բ) դրսևորման մասին կլինի հաջորդ հրապարակումը։

1․ Ընտրական ցուցակների հրապարակայնության արգելքը․

Ընտրության կամ հանրաքվեի քվեարկության ժամանակ կազմվող ընտրողների ստորագրած ցուցակները (այսուհետ՝ Ցուցակներ) հայաստանյան ընտրական գործընթացներում հանդիսանում են այն միակ ապացույցը, որի կազմմանը մասնակից են ընտրական իշխանությունը և քվեարկությանը մասնակից ընտրողը՝ միաժամանակ։

Այս փաստաթղթի հավաստիության ստուգումը ենթադրում է ամենապարզ ընթացակարգ. դրա հրապարակմամբ այս փաստաթղթում տեղ գտած ցանկացած կեղծ հավելագրում ցանկացած պաշտոնյայի կողմից, ում տվյալները լրացված են քվեարկած ընտրողի անվան դիմաց, անմիջապես կարող է արձանագրվել, և համապատասխան կեղծ հավելագրումը կատարած ընտրական հանձնաժողովի անդամին պատասխանատվության կանչելու հիմք հանդիսանալ։

Ցուցակների հրապարակման արգելքն անմիջապես քվեարկությանը չմասնակցող ընտրողների կազմից հավելագրումների և, համապատասխանաբար, քվեաթերթիկների լցոնման միջոցով անվերահսկելիության դաշտ բացեց ընտրակեղծարարական նպատակներին հասնելու համար։

Որքան էլ տարօրինակ թվա, Հայաստանի պատմության մեջ ընտրակեղծարարության այս վտանգավոր ձևի իրավական պաշտպանության ամրագրումը տեղի է ունեցել հե’նց ՍԴ կողմից՝ իր 2003թ-ի թիվ ՍԴՈ-412 որոշմամբ. Ցուցակների պատճեններն ստանալու իրավունքի՝ Ընտրական օրենսգրքով ամրագրված լինելու պայմաններում այս որոշումը հնարավոր է դարձրել ընտրական վարչարարության մարմինների կողմից, շուրջ ութ տարի, փաստացի գաղտնի և գործնական կիրառմամբ, բոլոր հետագա չորս համապետական ընտրություններում և երկու հանրաքվեներում, Ցուցակներն անհասանելի պահել։ Այնուհետև, 2011թ.-ին Ցուցակների հրապարակման արգելքն արդեն նախատեսվել է ընտրական օրենսգրքով, որի համապատասխան դրույթների սահմանադրականության վերաբերյալ դիմումը, նույն հիմնավորմամբ, կրկին մերժվել է ՍԴ-ի կողմից։

ՍԴ-ն Ցուցակների հրապարակման արգելքի այս շրջադարձային իրավական դիրքորոշումը որևէ կերպ չի հիմնավորել։ Փոխարենը, մի կողմից «պատճառաբանության» նմանակման, իսկ մյուս կողմից, իր վրայից քաղաքական և իրավական պատասխանատվությունը վանելու, պետության բարձրագույն դատական ատյանին բացարձակապես անվայել անպատասխանատվությամբ, որպես Ցուցակների հրապարակման արգելքի միակ պատճառաբանություն է ներկայացրել Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից իր որոշումից մի քանի ամիս առաջ հրապարակված և բացառապես խորհրդատվական ուժ ունեցող առաջարկներ պարունակող մի փաստաթուղթ։ Ըստ ՍԴ-ի՝ Ցուցակների հրապարակայնացումը կհանգեցներ քվեարկության գաղտնիության խախտման։

Ներքոնշյալ փաստարկներով կասկածից վեր է, որ քաղաքական իշխանությունների կողմից ընտրակեղծարարության դեմ այս վճռական միջոցի (Ցուցակների հրապարակայնության) չեզոքացումը ՍԴ կողմից տեղի է ունեցել բացառապես կուսակցական նպատակների հետապնդման նկատառումներով՝ ընդդեմ ժողովրդավարության։

Նմանապես, բացառապես քաղաքական-կուսակցական նկատառումներով էլ շուրջ տասնչորս տարի անց իշխող կուսակցության հետ ընդդիմադիր կուսակցությունների և քաղաքացիական հասարակության ձեռքբերված համաձայնությամբ էլ Ցուցակները հրապարակայնացվել են։

Ավելին, երբ Ցուցակները հրապարակայնացվել են տասնչորս տարիներ անց, որոնց ընթացքում տեղի են ունեցել վեց համապետական՝ երեք նախագահական և երեք խորհրդարանական ընտրություն և երեք սահմանադրական հանրաքվե, 2017թ-ի խորհրդարանական ընտրության ժամանակ, ՍԴ-ն որևէ անդրադարձ այս հանգամանքին չի կատարել այս ընտրությունների արդյունքներով կայացրած որոշման դեմ դիմումի հիմքով վարույթում՝ ինքնին փաստելով, որ Ցուցակների հրապարակայնացման արգելքի «պատճառաբանությունը»՝ քվեարկության գաղտնիության պաշտպանությունը, հիմնովին մտացածին և կեղծ փաստարկ է եղել Ցուցակները գաղտնիացնելիս։

Հակառակ դեպքում, ինչպե՞ս է կարող օրինական համարվել մի ընտրություն, որի ընթացքում խախտվել էր Հայաստանում բոլոր ընտրողների, մոտ երկուսուկես միլիոն քաղաքացիների, քվեարկության գաղտնիությունը, եթե, ինչպես պնդել է ՍԴ-ն իր 2003թ և 2012թ համապատասխան որոշումներում, Ցուցակների հրապարակմամբ կարող էր խախտվել ընտրության մասնակցության և չմասնակցության գաղտնիությունը՝ որպես քվեարկության գաղտնիության տարր։

Որպես Ցուցակների հրապարակայնության արգելքի հետևանք՝ միայն 2013 – 2016 թթ տեղի ունեցած բոլոր համապետական ընտրություններում և հանրաքվեներում գործնականում երաշխավորված էր ընտրակեղծարարության ամենավտանգավոր միջոցի՝ քվեարկությանը չմասնակցած ընտրողների քվեների հավելագրմամբ այդ քվեներն ընտրական համակարգը վերահսկող իշխանության կամ խմբի հայեցողությամբ օգտագործելու անսահմանափակ և անվերահսկելի հնարավորություն։

Թեկուզև ոլորտի փորձագետների և ընտրական գործընթացների մասնակիցների կողմից 2003-2016թթ տեղի ունեցած ընտրությունների և հանրաքվեների ընտրական վիճակագրության անոմալիաների ուսումնասիրությունը կանգնել է 350.000-ից 500.000 քվեների չափով հավելագրման ենթադրական միջակայքի վրա, միակ փաստված և անառարկելի ելակետային հավաստի տվյալը 2018թ-ի դեկտեմբերի 9-ի խորհրդարանական ընտրության քվեարկության արդյունքն է՝ 1.260.533 ընտրողի մասնակցություն։ Ամեն դեպքում՝ համեմատության համար կիրառվել են նաև Ցուցակների հրապարակայնության արգելքի ազդեցությանը նախորդող վիճակագրական տվյալները (ԱԺ ընտրությունների համար՝ 1999թ-ի, իսկ նախագահական ընտրությունների համար՝ 1996թ-ի ընտրություններում մասնակցության գրանցված ցուցանիշները)։

Հարկավոր է, տեսադաշտում ունենալով նաև այն իրողությունը, որ 09/12/2018թ-ի խորհրդարանական ընտրություններն անց են կացվել քաղաքական/հեղափոխական ոգևորության ալիքի վրա, ինչպես և մի քանի այլ ընտրություններին մասնակցության աճի դրական գործոնները, մասնակցային այս ցուցանիշը ուղղակիորեն դիտարկել որպես Հայաստանում ընտրությունների մասնակցության առավելագույն չափ, ինչը, ինքնին, 315.000-ով պակաս էր, քան 2012թ-ի և 2017թ-ի խորհրդարանական ընտրություններում գրանցված մասնակցությունը։ Իսկ, ժամանակագրորեն հակադիր դիտանկյունից, 1999թ-ի ԱԺ ընտրությունների մասնակցության ցուցանիշը 435.000-ով պակաս էր, քան նույն՝ 2012թ-ի և 2017թ-ի խորհրդարանական ընտրություններում գրանցված մասնակցությունը։

Այս փաստերի արձանագրումը պատուհան է բացում անցյալ՝ առնվազն տասվեց տարիների մութ սենյակում իրականացված ընտրական մեքենայությունների և իրողությունների բացատրության համար։ Այս ցուցանիշը՝ ազատ և թափանցիկ ընտրություններում 315.000-ից մինչև 435.000 քվեի վիճակագրական անոմալիան, չունի որևէ ողջամիտ բացատրություն։ Սա ներքոշարադրյալ մեխանիզմներով վերագրելի է հենց Ցուցակների գաղտնիության պայմաններում իրականացված մեքենայությանը՝ որպես նախկին ընտրություններում (2003թ-ից մինչև 2015թ-ը) մասնակիցների քանակի հավելագրման քանակի հիմնավոր կանխավարկած։ Այս ցուցանիշի կիրառմամբ հաշվարկները, նույնիսկ նվազագույն շեմ լինելով, մեզ 2003թ-2015թթ․ Նախագահի և Ազգային ժողովի ընտրությունների և հանրաքվեների բոլորովին այլ պատկեր ու ընտրությունների սցենար է հրամցնում։

Առնվազն 2003 – 2015 թթ ընտրություններին մասնակցության մասով, ընտրական վիճակագրության չբացատրված և խիստ կասկածահարույց վայրիվերումները, Հայաստանում` արտագաղթից շարունակաբար տառապող մի պետությունում, որտեղ քաղաքացիների արտագաղթին զուգընթաց ընտրությունից ընտրություն կայուն կերպով աճում էին ընտրությունների մասնակիցների քանակը և Ցուցակներում կեղծ հավելագրումներ կատարելու վերաբերյալ բազմաթիվ փաստագրված դեպքերը, ինչպես նաև իշխանությունների բացարձակ հանդուրժողականությունն ընտրական կեղծիքների և այլ ընտրական խախտումներ թույլ տված պաշտոնատար անձանց նկատմամբ, հիմնավոր կասկածներ (հաջորդ հրապարակմամբ նկարագրված այլ գործոնների հետ համատեղ) են հարուցել Հայաստանում քաղաքական և քաղաքացիական շրջանակներում ընտրությունների արդյունքների, հանրաքվեներով ընդունված Սահմանադրական փոփոխությունների վավերության և պետական ինստիտուտների նկատմամբ՝ դառնալով պետության և իրավակարգի նկատմամբ քայքայող անվստահության հիմնապատճառ։

Բայց, ինչպես նշեցի, սա ընդամենը ողջամիտ ենթադրություն է, ինչը, առանձին վերցրած, չի կարող ողջամիտ կասկածից վեր դատողության հիմք ծառայել։ Սակայն կա մի որոշիչ հանգամանք, որը վերը նկարագրած իրողության հետ մեկտեղ խորը հիմնավորված կանխավարկածի հիմք է ՍԴ հակաժողովրդավարական գործունեության գնահատականի համար։

Այն է` առնվազն 1,5 տասնամյակ վերը նկարագրված քաղաքական իրավիճակում, ընտրական ինստիտուտների և ընտրությունների արդյունքների նկատմամբ հանրային, երբեմն՝ կոնսենսուսային, անվստահության պատճառներին անդրադառնալիս ՍԴ-ն շարունակաբար արձանագրել է, որ լուրջ միջոցներ ձեռնարկելու անհրաժեշտություն է եղել, որպեսզի բարձրացվեր ընտրախախտումների դեմ պայքարի արդյունավետությունը և ամրապնդվեր հանրային վստահությունն ընտրական ինստիտուտների, ներառյալ` դրանցով ձևավորվող իշխանության մարմինների և ողջ պետության նկատմամբ։

Այս պայմաններում, ՍԴ-ից ողջ Հայաստանի միակ ակնկալած բանն այն էր, որ 2003թ․-ի դրությամբ և դրանից հետո, ՍԴ-ի կողմից ապահովվեր գործադիր իշխանության կողմից ընտրական գործընթացներում կիրառվելիք Ցուցակների հրապարակման մասին Ընտրական օրենսգրքի պահանջների կատարումը:

Ոչ միայն ՍԴ-ն որևէ գործողություն չի կատարել այս՝ ընտրակեղծարարության ամենավտանգավոր միջոցի կանխարգելման ուղղությամբ, այլ հենց 2003թ-ի իր որոշմամբ (նույն դիրքորոշումը վերապնդելով նաև 2012թ-ին) իր նախաձեռնությամբ է արգելել Ցուցակների հրապարակումը՝ օրվա քաղաքական իշխանությանը սկուտեղի վրա մատուցելով ընտրություններին (և հանրաքվեներին) չմասնակցող (թե Հայաստանում, թե դրանից դուրս գտնվող) ընտրողների ձայներից կեղծ հավելագրումների միջոցով բավարար չափաքանակ շահագործելու իրական և անվերահսկելի հնարավորություն։

Ցուցակների հարցում որոշումների հիմնազրկությունը գիտակված չլինել չէր կարող այդ նույն որոշումները կայացրած ՍԴ անդամների կողմից ։ Ավելին, հետահայաց դիտելով ՍԴ կողմից Ցուցակների հրապարակայնությունն արգելելու «պատճառաբանության» թե’ իրավական, թե’՝ քաղաքական հետևանքային իմաստով բացարձակ սնանկությունը, ինչպես նաև Հայաստանի ժողովրդավարության համար ամենաբարձր հավանականությամբ հարուցած աղետաբեր հետևանքն առնվազն քննարկվող ժամանակային միջակայքում, առանձին վերցրած միայն այս հարցում ՍԴ-ն իր այս դիրքորոշմամբ իրեն ժողովրդավարության պաշտպանից վեր է ածել Հայաստանում ժողովրդավարության բանտապահի։

Ցուցակների հրապարակայնության կամայական արգելքով, հայաստանյան ընտրական կոնտեքստի առանձնահատկությունները հաշվենկատորեն անտեսելով և օրվա քաղաքական իշխանությանը ընտրակեղծարարության այս վտանգավոր միջոցի հնարավորությունը մատուցելով և դրան «իրավական» պաշտպանության տրամադրելով՝ ՍԴ-ն փաստացի Հայաստանում իրականացրել է Սահմանադրության գերակայության իր սահմանադրական առաքելությանը տրամագծորեն հակառակ գործունեություն՝ հետևանքային իմաստով դառնալով Հայաստանում ինստիտուտացված ընտրակեղծարարության ճարտարապետը։

Վերլուծությունն ամբողջությամբ՝ Վահե Գրիգորյանի ֆեյսբուքյան էջում: